"De contextuele benadering is een theorie en werkwijze die draait om de verbondenheid tussen mensen"
Op papier is Rotterdam één stad. In de praktijk snijdt de Maas de havenstad echter ragfijn in tweeën. Aan de Noordkant vind je het Rotterdam dat het de laatste jaren schopt tot de lijstjes met hotspots van reisgidsen als Lonelyplanet. Ten zuiden van de Maas liggen de rafelranden van de stad. Wijken als Charlois, Feijenoord en IJsselmonde kampen al jaren met complexe problematiek. De werkloosheid is er groot, de armoede hoog. De huizen zijn oud, de schooluitval fors. Wie opklimt op de sociale ladder, verhuist vaak zo snel mogelijk.
Deze prachtwijken zijn het werkterrein van Thea Vlak. Ze is naast haar baan als trajectcoördinator GGZ bij De Hoop tevens parttime maatschappelijk werker bij een samenwerkingsverband van Protestantse Kerken in Rotterdam-Zuid. In die laatste rol ondersteunt en begeleidt ze mensen uit de buurt met een breed scala aan problemen. Van relatieproblemen tot dreigende huisuitzettingen, van rouwverwerking tot seksueel misbruik.
Daarmee vervult ze in feite een soortgelijke rol als sociaal werkers in wijkteams, die net als Vlak vaak een eerste stap zijn op weg naar verdere hulpverlening. En net als bij wijkteams is iedereen welkom, ongeacht geloof, cultuur of afkomst. Wie acute problemen heeft wordt in eerste instantie vooral praktisch geholpen.
Als geld niet de oplossing is
“Als iemand uit huis dreigt te worden gezet, is de eerste prioriteit dat er een nieuw dak boven het hoofd komt. Wie geen boodschappen meer kan doen, heeft een maaltijd nodig. Voor mensen met geldproblemen kijken we naar bijvoorbeeld fondsen of regelen we spullen. Maar onder die acute nood zit vaak een dieper probleem. Als je schulden hebt, is geld zelden dé oplossing. Natuurlijk kijken we samen naar de bankafschriften, maken we een plan of komt het soms in overleg tot schuldsanering. Daaronder zit echter vaak een diepere oorzaak van de problemen”, vertelt Vlak.
Daar komt de context in beeld. Veel Rotterdammers met een niet-Westerse achtergrond hebben een andere relatie met geld dan we in Nederland gewend zijn, zegt Metze. “Heb je vandaag geld, dan vier je het leven. En is het morgen op, dan eet je bij een ander. Alleen loop je daarmee in onze samenleving en complexe toeslagenstelsel snel vast.”
Ook normen en waarden die je van huis uit meekrijgt op het gebied van geld kunnen een rol spelen. En wie vroeger niet de liefde kreeg die nodig was, kan dat later compenseren door aandacht in relaties te kopen en meer geld uit te geven dan er eigenlijk is. Zo rouleert er als het ware een ‘ongezonde’ rekening tussen generaties. De contextuele benadering biedt Vlak en andere hulpverleners een ander paradigma - een nieuwe manier van kijken naar problemen - én handvatten om daar praktisch mee aan de slag te gaan.
Over de contextuele benadering
De contextuele benadering is een theorie en werkwijze van psychotherapeut Ivan Boszormenyi-Nagy die draait om de verbondenheid tussen mensen. We hebben elkaar namelijk nodig en wat we doen en laten staat nooit op zich. We zijn bijvoorbeeld loyaal aan onze ouders, wat onze omgangsvormen en overtuigingen beïnvloedt. Ook andere betekenisvolle mensen hebben invloed op wie we zijn en hoe we ons gedragen. Verder spelen de omgeving waarin we wonen, de samenleving en de cultuur een rol. Dat alles noemen we ‘de context’.
Het feit dat we elkaar nodig hebben, gaat gepaard met een diep verlangen om werkelijk van betekenis te zijn voor die ander. Het vormt de dieperliggende motivatie van onze onderlinge verbondenheid, wat in de contextuele benadering ‘relationele ethiek’ wordt genoemd. Het is de kern van goede relaties en het geeft de betrokkenen zelfvertrouwen, vrijheid en het besef van een zinvol leven. De contextuele benadering richt zich daarom op het herstellen of ontsluiten van die dieperliggende motivatie van mensen. Vanuit die motivatie zijn mensen in staat om de gerichtheid op zichzelf te verruilen voor aandacht voor wat de ander nodig heeft.
Aansluiting bij het sociaal werkveld
“De contextuele benadering kan je scharen onder de paraplu van de systeemtherapie, maar dan met een eigen karakter dat heel mooi aansluit bij het sociaal werk dat zich van oudsher focust op mensen in hun relaties en context en de beweging naar een participatiesamenleving waarin we voor zorg minder naar de overheid en meer naar elkaar kijken”, vertelt Jaap van der Meiden.
Van der Meiden is oprichter van het Instituut Contextuele Benadering (ICB), dat in Nederland geldt als hét onderzoeks-, kennis- en opleidingscentrum in het contextuele gedachtegoed. Het ICB biedt meerdere opleidingen in de contextuele benadering aan. Het gaat om post-hbo’s als de Contextuele Hulpverlening Basis (2 jaar), de Contextuele Hulpverlening Specialisatie (2 jaar) en Ambulante Gezinsbehandeling (1 jaar). Daarnaast is er een bekostigde Master Contextuele Benadering (2 jaar) en kunnen hulpverleners diverse korte trainingen of cursussen in het contextuele gedachtegoed volgen.
Sterke loyaliteit
Daarin is loyaliteit dus een kernbegrip dat steeds terugkeert. De contextuele benadering onderscheidt daarbij horizontale loyaliteit (tussen jou en je partner, collega’s, anderen in je omgeving) en verticale loyaliteit (tussen jou en je ouders). “Die verticale loyaliteit is heel sterk. We noemen het daarom ook wel existentiële loyaliteit, een onverbrekelijke band tussen ouders en kinderen”, vertelt Van der Meiden.
Die loyaliteit zorgt ervoor dat je er voor de ander wilt zijn, waarbij een balans ontstaat tussen het geven en ontvangen van zorg aan de ander. “Die balans kan echter verstoord raken”, zegt Van der Meiden. “Wanneer je als kind bijvoorbeeld niet de erkenning, liefde en waardering van je ouders krijgt die je nodig hebt, bestaat het risico dat je die behoefte gaat projecteren op anderen. Dat kan je partner zijn, maar ook bijvoorbeeld je kinderen. Die willen graag doen wat jij wilt, maar kunnen nooit volledig compenseren wat je gemist hebt. Ook kunnen die verwachtingen ongezonde vormen aan nemen, waar partners of kinderen aan onderdoor gaan.”
Met playmobil de pijn in kaart
Die impact van roulerende rekeningen tussen generaties ziet Metze in Rotterdam-Zuid in de praktijk. Regelmatig brengt ze met mensen die ze helpt deze onzichtbare, krachtige banden in kaart. “Dat kan bijvoorbeeld door een genogram te maken of mensen met playmobil-poppetjes hun familierelaties te laten visualiseren. Ik merk dat je daardoor vaak veel dieper komt dan met een gesprek. Het zegt heel veel of iemand zichzelf met zijn rug naar zijn ouders zet, achter een muurtje of op hele grote afstand van bijvoorbeeld zijn vader.”
Die verhoudingen gebruikt ze vervolgens in haar gesprekken. “Jij staat ver weg. Hoe zou je een stap dichterbij willen komen? De gesprekken zorgen aan de ene kant voor inzicht en erkenning: er is iets niet goed gegaan en dat heeft nu nog impact op hoe ik mijn relaties invul. Vaak ontstaat aan de andere kant ook begrip en zien mensen soms voor het eerst ook positieve elementen die ze meegekregen hebben van hun ouders. Dat helpt in het proces van rouwverwerking en uiteindelijk om het zelf beter te doen.”
Extra diagnostisch veld
Dat is uiteindelijk het ultieme doel, vult Van der Meiden aan. “De contextuele benadering geeft je als sociaal werker een extra diagnostisch veld en helpt je om onrecht te herkennen in relaties. Je kunt daardoor beter vaststellen waar het zwaartepunt in de begeleiding moet liggen. Tegelijkertijd biedt de benadering handvatten waarmee je cliënten kunt helpen om vrij te komen van de last om dat onrecht te herhalen.”
De contextuele benadering is volgens Van der Meiden ook waardevol als het gaat om de maatschappelijke vraagstukken van deze tijd. “In het racismedebat klinkt ook een roep om recht. Datzelfde geldt binnen multiprobleemgezinnen, waar uit een gevoel van onrecht - wij grijpen overal naast - soms gedrag plaatsvindt dat we als samenleving veroordelen. Met behulp van de contextuele benadering kun je vanuit meerzijdige partijdigheid aansluiten bij het verhaal van de ander en van daaruit op zoek gaan naar manieren om recht te herstellen.”
Vlak ervaart die waarde van het contextuele gedachtegoed in de praktijk. Het biedt haar en andere professionals uit het sociaal domein de verdieping die ze zoeken in hun werk. “In dit werk zit je af en toe met je handen in het haar. We zoeken allemaal, struikelen soms. De Master Contextuele Hulpverlening inspireert en motiveert mij in die zoektocht. Ik krijg er energie van en nieuwe inzichten over hoe ik casussen in mijn werk kan aanpakken.”
Wil je meer weten over de contextuele benadering of ben je benieuwd naar de verschillende opleidingen van het Instituut Contextuele Benadering (ICB)? Kijk dan op icbnederland.nl. Het ICB maakt onderdeel uit van de CHE.
